Música e Baile tradicional. Historia.

Gaiteiro na estación de Redondela. todocolección.net

Gaiteiros e outros

 

        No “Cancionero Musical de Galicia” recóllense 28 cantigas de Redondela, das cales 24 foron recollidas por Casto Sampedro. Entre outros colaboradores da nosa vila para este traballo contou con tres gaiteiros: Xaquín (de Vilar de Infesta, segundo me contan era coñecido como Vilar “O Jaiteiro” e un tataraneto seu seguiu a tradición tocando a gaita no grupo Os Quintela), Parada o Vello (de Negros) e Parada o Xoven (tamén de Negros, fillo do anterior e de segundo apelido García). Ademais destes, nunha anotación Sampedro fala de gaiteiros en Santo Paio, O Viso e A Portela.

        O grupo de gaitas Los Cuarentas, estaba formado por membros da Asociación de Hijos de Redondela, fundada en Río de Janeiro (Brasil) en 1910. Os compoñentes eran José Figueroa (bombo), José Amoedo (tambor), Enrique Figueroa (ferriños), Américo Amoedo (clarinete) e Alfredo Pérez (gaita). Destacar que a José Figueroa dálle nome á Praza Figueroa e ao auditorio do centro da 3ª idade da Xunqueira. O grupo debeuse crear antes que a asociación porque o escritor redondelán Ernesto Padín adicoulles en 1909 o seguinte poema:

Pra gaiteiros os Cuarentas,
nativos d'a miña terra,
d'aquela vila fermosa,
que se chama Redondela.

Son eles tan arriesgados
qu'hastr'os mares atravesan
dand'á conocer mui lonxe,
nosa gaita feiticeira.

Benditos eles qu'o tempo
d'a nosa múseca, levan
membranzas par'a os paisanos
que pol'a vida pelexan.

 

Los Cuarentas,  1907. Arquivo J.A. Xesteira

No Viso tocaban:

Daniña - Manuel Vidal. Faleceu na década dos 20 do século pasado, sendo xa ancián. Exerceu o oficio de canteiro de labra fina. Son obra súa o cemiterio do Viso (zona vella) e as sepulturas e tampas esculpidas que se expoñen no adro da igrexa parroquial. Foi un virtuoso da gaita e do clarinete, aínda que era máis famoso como gaiteiro. Chegou a tocar na Banda de Arcade, e contan que viñan a chamalo de tódolos sitios para amenizar festas. A súa dona faleceu sendo nova e quedou ao cargo dunha chea de fillos, un deles eivado. Esta descendencia é aínda coñecida como “Os do Gaiteiro”.

En varias parroquias repítese o alcume Jaiteiro que poden provir de antigos gaiteiros, mais tampouco puiden acadar máis información.

Paíño - Canteiro e tamén gaiteiro que viviu en Saramagoso (O Viso). Casado coa "Pita".

Chuco – En 1924 os veciños de Saramagoso e Alxán (Soutomaior) organizan un baile o día anterior á Epifanía na que toca a frauta. Tamén actuaría a banda de Arcade.

Manuel Vidal Daniña rodeado de varios dos seus fillos e netos. Foto cedida por J.L. Cofán

Nunha foto de 1924 da recepción na estación de Redondela a Miguel Primo de Rivera, vemos a un gaiteiro e un tamboril, polo de agora sen identificar..

En xaneiro de 1949, por mor da celebración das Festas de San Isidro, en Pontevedra, celébrase un concurso de gaitas, vencendo os Irmáns Figueroa, de Redondela.

Outros dos que nos chegan referencias son Os Xirico, de Reboreda. Un membro desta familia sería Ernesto Xirico que tocaba o bombo na Murga de Quintela.

 

Chegada de Miguel Primo de Rivera a Redondela. Foto: S.Cal, 1924 El Pueblo Gallego

 

Acompañamento da Danza das Espadas

Como xa comentamos no apartado adicado ás Festas da Coca, a danza das espadas xa se bailaba en Redondela cando menos dende o século XVI.

Dende 1857 toca a caixa Manuel Mosquera quen acompañou sucesivamente aos gaiteiros Andrés Parada (de San Estevo de Negros, un dos informantes de Casto Sampedro), Joaquín Figueroa (de Vilar de Infesta, tamén informante de Casto) e Manuel Figueroa. En 1904 cando a danza participou nun certame celebrado na praza de touros de Pontevedra, estaba acompañada polo gaiteiro de Vilar de Infesta, Francisco Figueroa (1854-1930) e o tamborileiro Antonio Figueroa. No SEREN nº7 Olimpio Giráldez Río opina que Francisco Figueroa e Joaquín Figueroa son a mesma persoa. Nos últimos anos que actuou, Francisco sería acompañado coa caixa polo seu neto Ángel.

En 1917 comeza a tocar un novo gaiteiro do Muro, Sabino Figueroa Otero, acompañado coa caixa polo xa citado Manuel Mosquera, que xa fixera o propio cos anteriores durante 60 anos.

Nos 50 "Os Martas" acompañaban á danza, coa que actuaron na inauguración da rúa Redondela en Ribadavia en 1952. Tratábase de Avelino Figueroa de la Iglesia "O Marta", fillo de Sabino, e do seu curmán Agustín Dacosta de la Iglesia. Este grupo aínda actuou nas Festas da Coca de 1964, aínda que nesta década Avelino era ás veces acompañado á gaita por Ismael Durán González "Gorecho".

No 1967 debuta o gaiteiro Francisco López Blanco "Paco Flauta", que sería acompañado unhas veces por Avelino e outras polo seu fillo Manuel Figueroa Pintos "Manolo Gaiteiro". Este gaiteiro seguiría ata 1990, ano en que foi substituído por Olimpio Giráldez Río, manténdose Manuel Figueroa. Entre medias, no período 1969-1971, no que a Sección Femenina faise cargo da danza, levan o seu propio acompañamento "Os Gorechos", tocando Ismael Durán con algún dos seus fillos.

Entre 1991 e 2001 continúa Olimpio Giráldez, acompañado polo seu irmán Pablo Giráldez, agás en 1993, no que toca a caixa outro irmán, Andrés Giráldez.

 

1921. As Penlas co acompañamento na casa de Avelino Giráldez Pazó, quen está acompañado por con JuanM. Pereira, de Soutomaior. Foto cedida por Olimpio Giráldez Río.

Acompañamento dos Xigantes e Cabezudos

         Outro momento de protagonismo das gaitas na Festa da Coca é o acompañamento dos Xigantes e Cabezudos. Aínda non investiguei en profundidade este punto e sirva coma apunte algúns datos que comecei a recompilar:

1979-1993 Os Tranquilos

2000 Grupo de Gaitas do Centro Cultural de Cedeira

2002 Grupo de Gaitas da Asociación Cultural de O Viso

2005 Os Alegres

2010 Os Alegres de Redondela

2014 Os Xuveniles de Chapela

2019 O Carballo das Cen Pólas de Reboreda

 

1985. Arquivo J. A. Xesteira. Arquivo Audiovisual do Concello de Redondela

As gaitas na Festa da Coca

Os gaiteiros foron perdendo cos anos relevancia nas festas de Redondela. A principios do s. XX na Festa da Coca actuaban gaiteiros de Reboreda, Oitabén, Coiro.... Na maioría dos programas desta e outras festas da época e nas noticias dos xornais fálase de “grupos de gaitas” sen especificar máis.

Na festa do Corpus de 1902 organizouse un certame de gaitas, cantos e bailes populares. O certame celebrouse na Xunqueira e os premios serían: 80 pesetas ao gaiteiro que mellor toque a Alborada, en gaita sen chaves nin barquín, e unha peza de libre elección, acompañado soamente dun tamborileiro. 40 pesetas ao segundo mellor gaiteiro. 40 pesetas á parella que, vestida con traxe típico do país, baile mellor a Muiñeira. 20 pesetas á parella que, sen o traxe esixido, a baile mellor. 25 pesetas á comparsa de 6 ou máis persoas que mellor cante o Alalá. 10 pesetas á segunda mellor comparsa.

En 1903 actuou na nosa vila o famoso Gaiteiro de Ventosela e os non menos coñecidos Trintas de Póvoa de Trives, que repetirían varias veces nas seguintes edicións. En 1905 tamén se contrata ao gaiteiro de Xeve, Pepe Poceiro, que viña de ser moi aplaudido en Madrid. En 1906 tivo moito éxito o espectáculo cómico “Gaita infernal de Povoa” (Portugal). En 1912 contrátase ás gaitas de Arcade e Areas (Ponteareas). Cando menos nas festas da Coca de 1927 e 1928 tocan as gaitas de Vilar e Saxamonde, ademáis das de Calvos e Coiro. Na edición de 1930 as gaitas de Vilar e dúas de Negros. En 1943 gaitas de Reboreda.

 

Trintas, de Póvoa de Trives. Foto: La Voz

Nos anos 60 soían tocar “Os Gorechos”, tamén chamados “Os Ismaeles”, grupo de acompañamento da “Sección Femenina”. Entre os recoñecementos que recibiron podemos citar o primeiro premio no Concurso Rexional de Gaitas de Ponteareas en 1970. Tamén soían tocar nesta época "Os Alegres", de Vilar de Infesta, e os vigueses “Los Tranquilos”.

As gaitas noutras festas

Nas Festas do Santo Cristo das Maravillas e a Purísima Concepción, en Chapela, en 1924, actúan os gaiteiros “Os Tornillos”, de Tirán. Nas festas de San Antonio, no Viso en 1926, os gaiteiros de Arbo. Nas festas da Asunción, de Reboreda, de 1931 "Aires d’a terra", da Artística de Vigo, e en 1942 os “Gaiteiros de Reboreda”.

Nas festas da Ascensión do Señor celebradas en Quintela en 1958, tocan “Los Terribles”. Ao ano seguinte nas da Virxe do Carme, en Cesantes, "Los Celestes", de Ponteareas.

Grupos de Baile

En xullo de 1932 unha agrupación de bailaríns de Redondela participou en Santiago na “Cabalgata Histórica”. Nesta ocasión bailaron na Praza do Hospital, e na “Festa de Galicia”, na que actuaron na Praza da Quintana xunto a un grupo de Betanzos, os coros “La Artística” de Pontevedra e “Queixumes dos pinos” de Vigo, e a Banda Municipal de Santiago. Podería tratarse da citada danza das espadas, pero aínda non confirmei este punto.

Froles Mareliñas (Chapela)

          Fundada en 1957 como coral mixta dentro da obra sindical de Educación y Descanso e que ese mesmo ano xa actuou nas Festas da Coca. En febreiro de 1959 inaugura novo local social, sendo daquela dirixido por Juan García Irradia. O delegado provincial de Sindicatos asistiu ao acto, que foi apadriñado polo presidente da agrupación, Alfonso Santos e Fita Costas.

          En marzo de 1961 preséntase o Grupo de Danza Regional Froles Mareliñas, nado a partires do coro xa desaparecido. Estaba composto por seis parellas de adultos e unha infantil (Mariloli Ferreira e Alejandro González), acompañados dun grupo de gaitas e percusión e dirixidos por Miguel Martínez Salomón.

          En 1964 xunto á Coral Polifónica de Porriño realiza unha xira pola Bretaña Francesa. En 1969 estaba dirixida por Ángel Cabaleiro Lago e xa tiña bailado en: Lisboa (no Teatro Nacional e na Televisión Portuguesa), Oporto, Braga, Coimbra, Barcelona, Madrid, Bilbao, San Sebastián e A Coruña. Esta agrupación aínda segue existindo na actualidade.

 

1977 Froles Mareliñas en Madrid Alameda de Osuna. Foto de Anton Cabaleiro Millares

 

 Grupo Folklórico de la Sección Femenina de Redondela

           Grupo folklórico creado en xaneiro de 1968 e dirixido polo vigués Wenceslao Cabezas del Toro “Polo”, que tamén tocaba a pandereta e cantaba. O acompañamento corría a cargo de “Os Gorechos”, tamén coñecidos como “Os Ismaeles”, grupo formado por Ismael á gaita, natural de Moraña, e os seus fillos: Manolo, tambor; Paco, gaita; e Luis, bombo. En 1972 serían substituídos por: Avelino Figueroa, gaita; Manolo “Gaiteiro”, tambor; José Couñago “Pepe Marta”, bombo; Francisco López, gaita: e José Barros “Pepe Gorello”, bombo.

 

Os Ismaeles. Foto: Vega

          

          Entre 1969 e 1977, este grupo baila a Danza das espadas na Festa da Coca, sendo a primeira vez que danzaban mulleres.

En 1972 esta agrupación deu un salto de calidade ao gañar o Campionato Provincial e ser finalista (elixíanse 10 grupos non se proclamaban gañadores) no Campeonato Nacional de Coros y Danzas, o que lles valeu actuar en Madrid ante os Príncipes D. Juan Carlos e Da. Sofía. Tamén en 1972 actuaron a modo de exhibición no I Festival de la Oti, celebrado en Madrid en 1972, e no que representou a España Marisol que acadaría o terceiro posto.

            En 1973 no Campionato Galego conseguiron as medallas de ouro ao mellor grupo folclórico, mellor grupo de gaitas e mellor parella de baile.

            En 1975 gañan o Campionato Provincial, o que lles leva a ser de novo finalistas do Campeonato Nacional de Coros y Danzas.

            Compoñentes: Aurora Bastos, Merchi Iglesias, Marivina Reboredo, Lola Acuña, Ana Alén, Marisa González, Malena Reboredo, Concha Pérez, Eladio Ramonet, Juan José Muíños, Juan José Panejo, José Garrido “Xirelo”, Gerardo Pérez “Chicho Rollo”, Manuel Soto “Sotiño”, Serafín...

 

Agrupación Folklórica de Redondela Foto: Carátula documental de Fernando "Cuchi" Carreira.

 

Grupo Tradicional da Ponte de Rande.

         Formado en 1975, baixo a dirección de Ramón González Covelo, era un grupo duns 24 bailaríns con idades comprendidas entre os 8 e 16 anos, cun acompañamento formado por músicos veteranos. A xunta directiva estaba presidida por Agustín Otero Lage, con Vicente Bar como secretario e Francisco Cabaleiro como tesoureiro. 

 

Grupo Tradicional da Ponte de Rande (1978)-tirapuxa.blogspot.com

 

Outros Grupos de Baile.

Nos anos 60 do pasado século contábamos ademais cos grupos: Airiños Gallegos (Quintela), Los Chavales, Escuela de Villar e Sociedad Atlética Redondela (S.A.R.). E nos 80 con: Novas Promesas (Saxamonde).

 Autor: Juan Migueles

BIBLIOGRAFÍA

Casto Sampedro Arqueoloxía e memoria. 75 aniversario do seu pasamento. Varios autores, 2013

Ernesto Casto Padín Lorenzo. Un poeta redondelán. Carlos Antuña e Lola Míguez. Ed. Coordenadora de equipos de normalización lingüistica dos centros educativos de Redondela.

SEREN nº6. Notas dispersas sobre Isidoro Queimaliños Queimaliños. Amado Ricón Viruleg

SEREN nº7. A danza de espadas de Redondela. Apuntamentos sobre a música e os músicos. Olimpio Giráldez Río.

Aportes: José Luis Cofán, Olimpio Giráldez e Cándido

En Galiciana-Biblioteca Digital de Galicia. Xunta de Galicia: http://www.galiciana.bibliotecadegalicia.xunta.es=> El noticiero de Vigo, La Noche, El Pueblo Gallego, Galicia diario de Vigo, El Correo de Galicia