Guerra Civil. Soldados falecidos.

 

Basilio Lago Riveiro. Foto: El Pueblo Gallego

 

O 18 de xullo de 1936 produciuse un golpe de estado militar que provocaría a chamada guerra civil española que remataría coa vitoria do bando nacional en 1939. Como consecuencia España veríase gobernada polo réxime fascista do xeneral Franco ata o falecemento deste en 1975.

Falecidos en combate (Bando Nacional)

Tralo Golpe Militar do 17 de xullo, Redondela, como toda Galicia, pasou a formar parte dos territorios ocupados polo bando nacional, polo que independentemente da súa ideoloxía os redondeláns que se atopaban na nosa vila víronse na obriga de loitar no exército de Franco. Algúns destes falecidos foron empregados como propaganda franquista, rematando os seus nomes nas fachadas das igrexas de Redondela e Vilavella.

José Alonso Amoedo (N. Cabeiro). Soldado no Rexemento de Infantería de Zamora 29 da Coruña, morto en acción de guerra o 10-2-1937.

Benigno Alonso Gómez (N. Negros). Soldado no Rexemento de Infantería de Mariña. Falecido na Guerra.

Jesús Alonso Montes (N. Cedeira). Faleceu no "Baleares" o 6-3-1938.

Bernardino Álvarez Álvarez. (N. Negros). Sarxento no Rexemento de Infantería de Gerona nº18, de Zaragoza. Falecido en combate o 6-11-1937.

Manuel Álvarez Álvarez (N. Cedeira). Soldado no Rexemento de Infantería de Aragón nº17 de Zaragoza. Falecido na Guerra o 10-7-1938.

Juan Álvarez Vázquez (N. Redondela). Veciño da Rúa Espírito Santo. Destinado á División 105, 1ª Brigada. Faleceu na Guerra o 10-07-1938 en Valdecosa (Tarragona)

Manuel Balado Queimaliños (N. Redondela). Cabo no Rexemento de Infantería de Zamora 29 da Coruña, morto en acción de guerra o 10-05-1938.

José Ballesteros Reboreda (N. Chapela). Cabo de infantería de Mérida. Faleceu loitando na fronte de Teruel, aos 20 anos, en agosto de 1938. Fillo de Cándido Ballesteros Reboreda. Era sobriño do director de "Galicia Social", Victoriano Ballesteros.

Manuel Barciela Blanco (N. Vilar). Soldado do Rexemento de Infantería Aragón nº17. Dado por desaparecido na Guerra.

Santiago Baz Rodríguez (N. Redondela). Soldado no Rexemento de Infantería de San Quintín nº25, de Valladolid, falecido en combate o 25-10-1938.

Juan Bemposta Acuña (N. Cedeira). Soldado no Batallón de Cazadores nº3 de Melilla, morto en combate o 10-09-1938.

Ricardo Bouzas Couñago (N. Reboreda). Soldado no Rexemento de Infantería de San Marcial nº22. Faleceu na Guerra.

Alfredo Cabaleiro Amoedo (N. Cedeira). Soldado no Rexemento de Infantería Argel nº27 de Cáceres, faleceu na Guerra o 25-8-1938.

Narciso Camiña Retorta (N. Reboreda). Soldado no Cruceiro Baleares, morto en combate o 6-3-1938.

Antonio Carreira Riveiro (Red. 10-1-1917). Militante do Partido Galeguista. Tralo golpe de estado militar afíliase a Falanje e enrólase como voluntario en xaneiro de 1937 na Segunda Bandera do Batallón de FET y de las JONS. Faleceu polas feridas de metralla recibidas nun bombardeo na fronte de Sigüenza (Guadalajara) en maio de 1937. En 1959 a súa irmá xestionou o traslado dos seus restos a Redondela. Déronlle o seu nome ao cuartel da Falanje de Redondela, por ser o primeiro caído en combate do concello.

Felipe Carrera Martínez. Cedeira. Soldado en anticarros "Flechas Negras". Faleceu na Guerra.

Amadeo Comesaña López. Redondela. Estudante de 25 años afiliado a FET y de las JONS. Foi dado por morto ou desaparecido durante o asalto ao cuartel da Montaña (Madrid) o 20-7-1936.

José Couñago Míguez. Reboreda. Soldado do Rexemento de Infantería Gerona nº18 de Zaragoza. Dado por desaparecido.

Celso Couñago Otero. Reboreda. Destinado na Compañía de Talavera de la Reina do 1º Tercio da Legión. Faleceu na fronte o 10-09-1938.

Basilio Cruz Álvarez. Trasmañó. Soldado no Rexemento de Infantería Aragón nº17 de Zaragoza. Faleceu en combate o 10-06-1938 (noutra fonte cítase o 29-8-1937 como data do seu falecemento).

Manuel Darriba Lago. Redondela. Destinado no Rexemento de Infantería Zaragoza nº39. Faleceu por enfermidade o 10-02-1938.

Constantino Durán Rodríguez. 10-04-1938. Soldado no Batallón de Galicia de FET y de las JONS. Faleceu en combate no sector de S. Mateo (Castelló) en abril de 1938.

Juan Fernández López. Cedeira. Soldado no Rexemento de Infantería de Mariña. Faleceu en combate o 25-9-1938.

Manuel García Cabaleiro. Chapela. Sarxento da Infantería de Mariña. Falecido na fronte de Teruel o 20-05-1938.

Manuel García Cabezas "Goal". Redondela. Soldado no Rexemento de Mérida nº35 do Ferrol. Falecido en combate. Facía as crónicas deportivas en El Soplete. Membro do Partido Galeguista.

Juan Gómez Crespo. Redondela. Carabineiro desaparecido en acción de guerra en Biescas (Huelva).

Ramón Gómez Serín. Redondela. Dado por desaparecido na fronte.

Ángel González González. Chapela. Soldado do Rexemento de Infantería de Aragón nº17, de Zaragoza, fillo de Ángel e de Isolina, morto o 17-10-1938 na fronte do Ebro.

José González González. Quintela. Soldado no 2º Tercio da Legión, morto o 10-10-1938.

Benito González López. Chapela. . Soldado do Rexemento de Infantería de Mariña. Falecido en combate.

Marcelino Guisande López. Cedeira. Soldado do Rexemento de Infantería Burgos nº31 de León. Falecido na guerra o 30-5-1938.

Salvador Iglesias. Redondela. Faleceu en combate en Cataluña o 15-09-1938.

Faustino Lago Cabaleiro. Negros. Soldado na 1ª sección de Montaña de Sanidade. Falecido en combate o 27-5-1938.

Aladino Lago Carrera. Cabeiro. Prestaba servizo no Rexemento de Infantería de Burgos nº31 de León. Morto na fronte o 10-09-1938.

Alfonso Lago Figueroa. Redondela. Soldado do Rexemento de Infantería de Mariña falecido en combate en 1937 en Peñarroya (Córdoba).

Enrique Lago Figueroa. Redondela. Soldado do Rexemento de Artillería Lixeira nº 15 de Pontevedra. Morto por artillería inimiga o 10-05-1938, preto da Casa de Campo de Madrid. Irmán do anterior, eran fillos de Laureano e Carmen. Pertencía ao Grupo Galeguista.

Cándido Lago González. Redondela. Soldado na 1ª Compañía do Batallón 26 do Rexemento de Infantería de Burgos nº31 de León. Morto en combate o 10-07-1938.

Emilio Lago González. Chapela. Destinado no Rexemento de Infantería de Aragón nº17. Morto no fronte o 10-08-1938.

Basilio Lago Rivero. Chapela. Atopábase realizando o servizo militar cando comezou a guerra. Sarxento de Infantería, Mérida nº35. Faleceu o 2-4-1938 nos campos de batalla de Teruel.

José López Blanco. Redondela. Faleceu en setembro de 1938 en Asturias.

Víctor Lores López. Natural de Vigo e veciño de Redondela. Cabo do Rexemento de Mérida nº35 de Ferrol. Faleceu nun hospital por mor das feridas sufridas, en xullo de 1937 aos 25 anos. Estaba casado con Carmen Carrera, irmá do mercedario R. P. Carrera. Enterrado en Eidos.

Víctor Lores. El Pueblo Gallego

 

Saladino Loureiro López. Negros. Soldado do Rexemento de Infantería de Zaragoza nº30 de Lugo. Faleceu na guerra o 10-07-1938.

Vicente Luíngas Rosal. Negros. Soldado do Rexemento de Infantería Arxel nº27 de Cáceres. Faleceu en combate o 17-06-1938.

Luis Martínez Amoedo. Natural de Redondela. Estudante de menciña e Alférez Piloto de Aviación. Faleceu na fronte de Teruel o 22-2-1938, aos 21 anos. Pais Eladio Martínez Pedrayo e María Amoedo Seoane.

José Martínez Rivas. Cesantes. Soldado do Rexemento de Infantería Aragón nº17 de Zaragoza. Falecido en combate o 25-01-1938.

Ventura Míguez Lago. Redondela. Soldado no 2º Tercio da Legión, de apenas 18 anos. Seminarista de Tui, membro da Juventud Católica e militante de Falange de Redondela. Faleceu na fronte de combate en xuño de 1939. Pai Francisco Míguez Sánchez.

Adolfo Novoa Blanco. Cesantes. Soldado no Batallón de Cazadores de Ceuta nº 7, de Malilla. Finado a consecuencia de feridas de guerra o 12-07-1938.

Isidro Otero Míguez. Quintela. Soldado na 6ª Comandancia de Intendencia. Falecido na Guerra en febreiro de 1939.

Manuel Peixoto Costa. Redondela. Soldado do Rexemento de Infantería Burgos nº31, de León. Falecido na Guerra.

Cándido Pérez. Chapela. Faleceu en Bilbao, ao comezar o Movimiento Naciona xunto ao tenente de navío vigués Javier Quiroga, quen daría nome a un patrulleiro de guerra, sendo homenaxeado en Vigo en 1956.

Manuel Pérez Chapela. Chapela. Soldado de Cazadores de Ceuta nº7 de Melilla. Finado no fronte de Brunete o 24-07-1937.

Laureano Presas Rodríguez. Quintela. Morto o 10-07-1938 cando realizaba servizo militar no 2º Rexemento de carros de combate de Zaragoza.

Ramón Ramonet Figueroa. Quintela. Soldado do Rexemento de Infantería de Mérida nº35, de Ferrol. Morto en combate no sector de Grado (Asturias) o 10-12-1938.

Ramón Reguera de la Iglesia. Reboreda. Soldado do Rexemento de Infantería San Quintín nº25 de Valladolid, morto en acción de guerra o 25-07-1938.

Joaquín Rodríguez Bernárdez. Saxamonde. Soldado do Rexemento de Infantería de Zamora nº29 da Coruña. Faleceu en combate o 11-04-1938.

Benedicto Rodríguez Piñeiro. O Viso. Soldado do 2ºRexemento de Infantería de Mariña do Ferrol. Desaparecido en combate entre o 18 e o 23 de setembro de 1938.

Enrique Rodríguez del Río. Lexionario de Redondela caído na fronte en xuño de 1937.

Domingo Rodríguez Saavedra. Reboreda. Soldado de Tiradores de Ifni, Batallón. 253, Rexemento 91. Morto por mor das feridas no hospital Militar de Zaragoza o 15-05-1938 (noutra fonte o 13-10-1937). Fillo de Daniel Rodríguez Reguera e Elisa Saavedra Martínez.

José Sánchez Domínguez. Redondela (Rúa Espírito Santo). Zapateiro de 20 anos de idade. Soldado no Rexemento de Infantería Zaragoza nº30 de Lugo. Foi morto ao ser disparado polas costas durante un ataque, probablemente por descubrirse o seu pasado como militante do Partido Comunista. Fillo de Carmen Sánchez Domínguez "A Nadora".

Jesús Seijas López. Redondela. Faleceu ao disparárselle a arma cando realizaba o saúdo militar a un superior. Aconteceu na estación de Redondela, onde prestaba servizo de vixilancia. 10-11-1937. Enterrado en Eidos.

Jesús Seijas López. El Pueblo Gallego

 

Alfonso Vázquez Ricón. Saxamonde. Soldado do Rexemento de Infantería Aragón nº17 de Zaragoza. Morto en combate o 15-11-1938.

Manuel Vilán Pérez. Cesantes. Soldado do Rexemento de Infantería Toledo nº26 de Zamora. Faleceu en combate o 15-09-1938.

NOTA:

En decembro de 1937 foi declarada con dereito a pensión, María Luisa Lanzós Nuche, de Redondela, viúva do Comandante de Infantería, Manuel Carrasco Verde. (Ata o de agora non puiden establecer nin a data nin a causa do seu falecemento).

Enterrados en El Valle de los Caídos

El Valle de los Caídos foi unha gran obra construída por presos republicanos. Catorce deles falecerían durante a obra e moitos máis o farían ao contraer a silicose durante a perforación do túnel da cripta. O proxecto de construílo recóllese no Decreto de 1 de abril de 1940. Trátase dun gran mausoleo ideado por Franco para acoller aos ex-combatentes do bando sublevado, que segundo o ideario falanxista eran “muertos por Dios y por España. Pero como os restos de corpos exhumados de cemiterios de toda España non chegaban ás previsións realizadas abriuse a porta a enterrar a soldados do bando republicano. Como apesares desta medida a cifra non alcanzaba chegouse ao levantamento de fosas comúns. Este sería o caso dos cadáveres de 53 presos da prisión provincial de Pamplona que foran enganados cunha posta en liberdade para ser asasinados o 23-8-1936.

O investigador inglés Raymond Carr estimou o custo da obra en 1.086’4 millóns de pesetas, uns 6.529.758 euros actuais. Unha cifra astronómica se pensamos que foi construída no período de posguerra, no que meirande parte da poboación sufría moitas carencias nas súas necesidades máis básicas.

Estímase que hai enterradas 33.833 persoas, destas 48 eran galegos e 7 de Redondela, podendo subir a cifra polas dúbidas na procedencia de 2 máis. A maioría recibirían sepultura entre marzo e abril de 1959, pero os enterros continuarían ata 1983. A inauguración oficial tería lugar o 1 de abril de 1959, coincidindo co XX aniversario do fin da guerra.

O 27 de marzo de 1959 chegan os restos de 35 falecidos procedentes da provincia de Pontevedra, entre eles o primeiro redondelán enterrado en El Valle de los Caídos:

Armando Vázquez Taboelle. Procedente do cemiterio de Pereiró (Vigo). Alférez de Infantería veciño de Vigo, pero citado como natural de Redondela.

Os outros seis enterrados de Redondela serían:

Ramón Ramonet Figueroa.

Manuel Fernández Pérez. Cabo do Rexemento de Aragón, natural de Redondela, morto en setembro de 1937. Procedente do cemiterio de Sant Joan (Tarragona). Hai dúbidas que sexa o Cabo de Redondela por haber outro soldado co mesmo nome.

Belarmino Carrera Castro. Morto en maio de 1938. Procedente do cemiterio de Griñón (Madrid).

Enrique Lago Figueroa. Citado anteriormente. Procedente do cemiterio de Griñón (Madrid).

Enrique Lago Figueroa El Pueblo Gallego

 

Bernardino Álvarez Álvarez.

Basilio Cruz Álvarez.

Faustino Lago Cabaleiro.

Domingo Rodríguez Saavedra.

Os 4 últimos citados anteriormente e procedentes do cemiterio de Zaragoza.

En 1980 procedeuse á exhumación dos primeiros cadáveres de El Valle de los Caídos, reclamados polos seus familiares, que non deran permiso para o traslado dos restos. A aprobación da chamada Lei de Memoria Histórica de 2007, facilitaría e axilizaría os trámites necesarios para ditas exhumacións. Outro dos problemas que se atopan estes familiares son as obras e traslados de restos dentro da propia cripta ao logo dos anos, sen control nin rexistro dos mesmos.

Redondeláns falecidos no País Vasco e Asturias (zona republicana)

Antes do conflito bélico moitos mariñeiros de Redondela marcharon ao País Vasco, onde había unha gran demanda de man de obra neste sector. Alí os colleu o inicio da guerra correndo diferente sorte.

Manuel Barros Fervenza "Xabelón". Natural de Redondela, mariñeiro, casado con Luciana Montero Paz. Faleceu en combate o 27 de agosto de 1936, en Pasaia (Guipúzcoa), cubrindo a evacuación da cidade. Tiña 42 anos.

José Domínguez Villar. Natural de Redondela. Miliciano do batallón Nº 3 MAOC Nº 1. Pasaia. Salsamendi (PC) Larrañaga. Morto en combate en Otxandio o 04/04/37.

Faustino Fervenza Míguez. Natural de Redondela (Pontevedra). Mariñeiro da Federación Local de Sindicatos da UXT. Miliciano do batallón Nº 11 CNT Nº 3 Isaac Puente. Falece en Asturias combatendo na II Brigada Expedicionaria Vasca o 21/02/1937 aos 28 anos..

Bernardo Gómez Fernández. Natural de Redondela. Capitán da 3ª Compañía. Falecido en combate no monte Bizkargi (Biscaia) o 17-05-1937.

Ángel Milleiro Milleiro. Nado en Redondela o 27-12-1904 / Monte-Cuero-Grado (Asturias), 2-10-1936, con 31 anos. Estableceuse en Jove, preto de Gijón, casando en 1927 con Angeles Ovin González (natural de Gijón e veciña de Jove) en la parroquia de Roces (Xixón). Exerceu como estibador, xornaleiro e canteiro. Miliciano confederal morto na fronte, concretamente no monte Cuero (Grado-Asturias), o 2 de Outubro de 1936.

Juan Milleiro Pérez. 29 anos, natural de Redondela, casado con Dolores Novás Montero "A Presenteira". Era contramestre do “Iziar”, da Casa Zuloaga e vivía en Trincherpe. Faleceu xunto ao tamén redondelán Constantino Vázquez Lago, o 14 de agosto de 1936, durante un bombardeo en Pasaia (Guipúzcoa) mentres desfrutaba dun día de descanso na praia.

Valentín Ochoa Barreiro. N. Redondela. Bilbao. Alameda Recalde. 25 anos. XSU. Redeiro. Morte rexistrada o 24/7/36 en Donostia.

Celso Otero Gómez. Natural de Redondela. Miliciano do batallón Nº 3 MAOC Nº 1 Larrañaga (PC). Falecido en acción de guerra en Euba (Zornotza, Bizkaia) o 10/05/1937.

Francisco Posada Martínez. Natural de Redondela. Traballaba como decorador en Bilbao, tiña 32 anos e pai de 5 fillos. Tralo fracaso do golpe militar en Bilbao, foron detidos numerosos desafectos e moitos foron confinados en buques. En outubro do 36, milicianos asaltaron eses barcos-prisión fusilando sumariamente a decenas de presos. Para evitar que volvesen producirse feitos similares, o Goberno de Euzkadi decidiu trasladar os presos a Bilbao, habilitando como cárcere tres edificios próximos á Prisión provincial. O 4 de xaneiro de 1937 produciuse un bombardeo da aviación franquista sobre Bilbao, que deixou 5 mortos. Un avión alemán foi derribado e dous dos seus ocupantes foron linchados. Logo a multitude liderada por milicianos asaltou os catro edificios asasinando a 224 persoas. Entre eles, na Casa Galera, Francisco Pousada Martínez.

Bienvenido Rial Costas. Rande. CNT. Carboeiro. Soldado do rexemento de infantería Mérida nº35. Evadido a campo republicano o 27 de abril de 1937 por Gamiz-Olagorta cota 64. Prisioneiro en El Dueso, trasládano á prisión de Larrígana (Bilbao). Fusilado en Derio o 12 de marzo de 1938 aos 28 anos.

Constantino Vázquez Lago. Natural de Redondela (Pontevedra). Redeiro da casa Arcelus afiliado a El Avance Marino. Como xa comentamos, falece xunto Juan Milleiro Pérez na praia preto do cuartel Garchegui (Pasai San Juan) mentres descansa a causa dun bombardeo aéreo o 09 ou 10/08/36. Tiña 31 anos, era solteiro, de profesión redeiro e traballaba na Casa Arcelus. Estaba afiliado al Avance Marino.

Gonzalo Amoedo e Gil Moure tamén citan a outro republicano falecido no País Vasco que aínda non din identificado con ningún dos anteriores: Juanito "Mico da Rigueira".

Outros Redondeláns no País Vasco

Florián Aguiar Soutullo. N. Redondela. Trinxerpe. 23 anos. CNT. Nº1 Bakunin. Miliciano 2ªCía. Pertencente á Fronte Popular de Altza (Guipuzkoa).

Juan Aguiar Soutullo. N. Redondela. Trinxerpe. 33 anos. CNT. Nº1 Bakunin. Miliciano 2ªCía. Pertencente á Fronte Popular de Altza (Guipuzkoa).

Ramón Aguiar Soutullo. N. Redondela. CNT nº3 Isaac Puente. Pertencente á Fronte Popular de Altza (Guipuzkoa).

Severo Álvarez Rodríguez. N. Redondela. Pasaia-San Pedro 33 anos. Afiliado a U.G.T. O 16-1-1937 embarcou no Gure Izarra D6. O 10-5-1937 pasa ao Dragaminas D-23 (Eugenio) como contramestre.

Floriano Ayar. N. Redondela. 23 anos. Trintxerpe. Milicias da CNT.

Ángel Barbeito Cal. N. Redondela. Pasaia. 36 anos. CNT. Afiliado ao sindicato El Avance Marino. Preso na Illa de San Simón. Exiliouse en febreiro de 1939, pasou 30 meses en batallóns de traballadores no sur de Francia. Nos anos 40 residía en Anglet (Francia).

Ramón Bas Rodríguez. N. Redondela. UGT. Bou Iparreko Izarra.

Santiago Bas Rodríguez. N. Redondela. 29 anos. CNT. Nª6 Celta Miliciano 1ªCompañía.

Manuel Bemposta Puga. N. Redondela. Pasaia. 54 anos. UGT. Mariñeiro afiliado ao sindicato socialista “La unión marítima de Pasaia”. Inculpado en causa militar en Ferrol sendo posto en liberdade.

José Blanco Martínez. N. Redondela. Pasaia. 31 anos. CNT. Bous Araba e Navarra. Mariñeiro. Xulgado en Ferrol por deserción co resultado de libre absolución. Ademais dos bous citados serviu en diferentes dragaminas e no destrutor Jose Luis Diez.

Andrés Cabaleiro. Chapela. 36 anos. CNT nº6 Celta

Fermín González Rúa. N. Redondela. 41 anos. CNT. Centinela do cuartel da CNT Pasaitarra. NOTA: ¿Será o "Fermín Rodela” citado por Gonzalo Amoedo e Roberto Gil?

Manuel Landín González. N. Redondela. UGT/PSOE. Dragaminas D-20 (Salvadora) e D-13 (Motriko). Embarcado o 7-5-1937. Fogueiro. Detido como tripulante do vapor Isla de Tenerife. Xulgado en Santander por adhesión á rebelión co resultado de sentenza a cadea perpetua.

Adolfo López López. N. Redondela. Altza. 35 anos. Mariñeiro. Pertencía ás milicias da Fronte Popular de Altza. Inculpado en causa militar en Ferrol.

Alfonso Martínez Rivas. Cesantes. Trinxerpe. 27 anos. CNT nº3 Isaac Puente

José Míguez Esteiro. N. Redondela. Dragaminas D6 Gure Izarra.

Juan Míguez Esteiro. N. Redondela. Trintxerpe/Orereta. 29 anos. CNT. Milicias Confederais de Guipuzkoa. Retén de Gaintzuriezketa.

Olimpio Míguez Pazos. N. Redondela. Pasaia. 34 anos. PSOE. Destacado militante da CNT San Pedro. Finado no campo de exterminio nazi Mauthausen o 18-4-1943. (Ver https://anecdotarioredondela.blogspot.com/2020/04/1941-ii-guerra-mundial-ivos-campos-de.html )

Ramón Míguez Pazos. N. Redondela. Pasaia, San Pedro. PSOE. Dono do bar “Flor de Galicia”. Rematada a guerra viuse na obriga de trocar o nome do bar por “España 2”.

Manuel Mosquera. Chapela. Orereta, Trintxerpe. 30 anos. CNT. Combate en Gaintzurizketa.

Ángel Otero Lago. N. Redondela. Pasaia, San Pedro. 33 anos. UXT. Buque auxiliar Trinxerpe e bou Iparreko Izarra. Mariñeiro.

Diego Vázquez Lago. N. Redondela. San Sebastián. 25 anos. CNT nº1 Bakunin. Miliciano 1ª Compañía.

Autor: Juan Migueles

BIBLIOGRAFÍA

Redondela, crónica dun tempo pasado. A Segunda República e o primeiro franquismo. Gonzalo Amoedo e Roberto Gil. Edicións do Castro 2002.

Episodios de terror durante la Guerra Civil na provincia de Pontevedra. A illa San Simón. Gonzalo Amoedo López e Roberto Gil Moure. Ed. Xerais.

Arredor de nós. Historia da Policía Local 1863-2003. Gonzalo Amoedo López e Roberto Gil Moure. 2003

Final de traxecto: Cuelgamuros. Pontevedreses en El Valle de los Caídos. Xoán Carlos Abad Gallego. Colección Vigo na Memoria. Instituto de Estudios Vigueses.

Ministerio de Cultura. Portal de Archivo Españoles. http://pares.mcu.es

Nomes e Voces. http://vitimas.nomesevoces.net

Todos los rostros. todoslosrostros.blogspot.com

Foro de historia militar Gran Capitán http://www.elgrancapitan.org/foro/viewtopic.php?p=891483)

Euskal Memoria Fundazioa http://www.euskalmemoria.eus

Hotel de Londres. Hospital de sangre de San Sebastián. Por Manuel Solorzano. http://enfeps.blogspot.com.es/2015/12/hotel-de-londres-hospital-de-sangre-de.html

Que aflore o soterrado. O forte de San Cristobal. Ateneo de Santiago. http://www.ateneodesantiago.com/wp-content/uploads/2015/02/periodico.pdf

Wikipedia https://es.wikipedia.org/wiki/Fuerte_de_San_Crist%C3%B3bal_ (Navarra)

Foros: https://foros.xenealoxia.org>kruzul

Azul Bilbao 1933. Materiales para la historia del falangismo en Vizcaya. Asesinatos del 4 de enero de 1937: las víctimas falangistas. https://azulbilbao1933.wordpress.com/

Asturias Semanal http://www.asturiasemanal.es/asturias3/libertad22.html

Gallegos rojos en Asturias, rojos de Asturias en Galicia. Actas do Congreso da Memoria. Narón, decembro de 2003. Publicada en: A represión franquista en Galicia. Asociación Cultural Memoria Histórica Democrática. Colaboran: Ayuntamiento de Narón y Diputación A Coruña. Ediciones Embora. http://memoriahistoricademocratica.org/

Galegos no exército de Euzkadi 1936-1937. Sergio Balchada Outeiral.

En Acto de Servicio: Combatentes galegos falecidos no exército de Euzkadi. Sergio Balchada Outeiral. https://elgajedeloficio.wordpress.com/2021/03/12/en-acto-de-servizo-combatentes-galegos-falecidos-no-exercito-de-euzkadi/?fbclid=IwAR240NhwuJ2CMayqPkIWEhUVhEdHamsFoHsh12kPCbjxam1OZpeZzGUD5u4

Facetas de actualidad española. 4-1938, n.º 12 (La Habana-Cuba)

En Galiciana-Biblioteca Digital de Galicia. Xunta de Galicia: http://www.galiciana.bibliotecadegalicia.xunta.es=> El Pueblo Gallego e Hoja Oficial del Lunes.

Aportes: Celso Xabier Milleiro.